‘विश्वसुन्दरी’ प्रतियोगिताको एउटा एकाईका रूपमा नेपालमा पनि गत १० वर्षदेखि यता कथित सुन्दरी प्रतियोगिता हुँदै आएको छ । यस वर्ष पनि आउँदो साउन २३ गतेका दिन काठमाडौंमा हिडेन ट्रेजर र काठमाडौं जेसिजको आयोजना र डाबर वाटिकाको प्रायोजनमा ‘डाबर वाटिका नेपाल सुन्दरी प्रतियोगिता- २००४’ हुँदैछ । किन यो भैरहेको छ ? यसको उद्देश्य के हो ? र, देशको एउटा खास समुदाय र सरकारले किन यसको प्रचार-प्रसारमा जोड दिंदै आएको छ ? यी सबैका बारेमा सचेत रहनु प्रबुद्ध नागरिकको दायित्व हो ।
वास्तविक र सही सौन्दर्यको खोजी गर्नु वा सुन्दरतालाई उत्प्रेरित गर्नु सुन्दरी प्रतियोगिताको मूल उद्देश्य नै होइन । यो पूर्णरूपमा राजनीतिक र आर्थिक गतिविधि हो र यसमा विशेष किसिमको सांस्कृतिक राजनीतिले भूमिका खेलेको छ । विश्वव्यापी रूप लिएको खुलाबजार अर्थतन्त्र, उदारीकरण, ढान्चागत समायोजन, वित्तीय पूँजीको खेल र यसले विकसित गर्ने गरेको राजनीति र उपभोक्तावादी संस्कृतिसँग यो नराम्ररी जेलिएको छ ।
नारीहरूमा सुन्दर हुने होडबाजी चलाएर आफ्नो सत्ता, शोषण र आर्थिक-सांस्कृतिक स्वार्थ पूरा गर्ने शासकवर्गको यस कार्यलाई नेपालबाहिर हिजोआज ‘सुन्दरताको राजनीति’ भन्ने नाम दिइने गरेको छ । सन् १९६०को दशकपछि नारीवादी र नारीमुक्तिवादीहरूको संघर्षको परिणामस्वरूप युरोप र अमेरिकाका नारीहरू घरको चुलोचौकोबाट बाहिर निस्केर सार्वजनिक कार्यमा संलग्न हुन थालेपछि त्यहाँका शासकहरूले नारीहरूलाई नियन्त्रण गर्न अघि सारिएको यो नयाँ किसिमको हतियार थियो ।
त्यसैले सुन्दरी प्रतियोगितालाई ‘सुन्दरताको हतियार’ पनि भन्ने गरिन्छ । नारीलाई कुनै न कुनै किसिमले नियन्त्रण गर्न स्वार्थ मिलेका व्यवसाय, राजनीति र सुन्दरताका व्यापारीहरूको त्रिकोणात्मक सम्बन्धलाई यस किसिमका देशका सरकारहरूले प्रोत्साहन दिँदै आउनुमा यही कारण रहेको छ । नेपालमा पनि भएको यही नै हो । सुन्दरी प्रतियोगिताका विरोधीहरूमाथि सरकारले किन आक्रमण गर्दछ र यसका आयोजक-प्रायोजकलाई किन संरक्षण प्रदान गर्दछ भन्ने कुराले पनि यस तथ्यलाई राम्ररी नै प्रस्ट पार्ने गरेको छ ।
सुन्दरी प्रतियोगिताको भित्री तहमा सम्पूर्ण साम्राज्यवादी-पूँजीवादी आर्थिक प्रणाली क्रियाशील रहेको हुन्छ । पूँजीपतिहरूले उत्पादन गरेका सामग्री बढी भन्दा बढी बिक्री गर्नका लागि बजार र बजार विस्तारको आवश्यकता हुन्छ, बजार विस्तारका लागि विज्ञापन गर्नुपर्ने हुन्छ र विज्ञापनका लागि मोडेलको आवश्यकता पर्छ । सुन्दरी प्रतियोगिताको वास्तविक उद्देश्य यही मोडेल उत्पादन गर्नु मात्र हो ।
त्यसैले यसमा नाफाखोरहरूको नाफाको उद्देश्य लुकेको हुन्छ, नारीको आत्मविश्वास, क्यारियर निर्माण, मानवीय सौन्दर्यको प्रतिनिधित्वको खोजीसँग यसको केही चासो हुँदैन । उल्टै यस्ता प्रतियोगिताले सुन्दरतासम्बन्धी विकृत धारणा विस्तारित गर्छन्, सौन्दर्यको भ्रम खडा गरेर समाजको ठूलो भागमाथि जबर्जस्ती थोपर्ने काम मात्र गर्छन् । मोडेल उत्पादनलाई सुन्दरी प्रतियोगिता भनेर ढाँटछल गरेबाट नै आयोजक-प्रायोजकको वास्तविक स्वार्थलाई बुझ्न नसकिने होइन ।
साँच्चै भन्ने हो भने सुन्दरी प्रतियोगितामा विजयी हुने युवतीले सर्वश्रेष्ठ सुन्दरी भएका कारणले मुकुट लगाउन पाएकी हुन्न । उसले त यो मुकुट खासमा निश्चित पूँजीपतिको हातमा एक साल वा निश्चित समयावधिका लागि बेचिएको कारणले पाएकी हुन्छे । सुन्दरी प्रतियोगितामा सहभागी हुने युवतीले निश्चित अवधिका लागि वा तोकिएको संख्यामा आयोजक-प्रायोजकको विज्ञापनको मोडेल सित्तैमा गर्ने र उसकै निर्देशन अनुरूप चलखेल गर्ने र विजयी भएमा निश्चित अवधिसम्म विवाह नगर्ने शर्तलाई पहिले नै सकारेपछि मात्र यसमा भाग लिन पाउँछे ।
सुन्दरी प्रतियोगिताको भित्री तहमा पूँजीवादी आर्थिक प्रणाली क्रियाशील रहेको हुन्छ । पूँजीपतिले उत्पादन गरेका सामग्री बिक्री गर्न बजार, बजारका लागि विज्ञापन र विज्ञापनका लागि मोडेलको आवश्यकता पर्छ । सुन्दरी प्रतियोगिताको वास्तविक उद्देश्य यही मोडेल उत्पादन गर्नु मात्र हो ।
त्यसैले सुन्दरी प्रतियोगितामा पहिलो हुनु भनेको निश्चित समयका निम्ति बेचिएकी मोडेल हुनु हो । मान्छे बेच्ने यस्तो परिपाटीलाई विवेकशील कसैले पनि समर्थन जनाउन सक्तैन ।
जतिसुकै बौद्धिकताको कुरा गरे तापनि सुन्दरी प्रतियोगितामा सुन्दरताको कसौटी भाग लिने युवतीको बाहिरी रूप वा यौवनलाई बनाइन्छ । जुन युवतीले आफ्नो शारीरिक बनोटका आधारमा बढी भन्दा बढी पुरुषहरूलाई आकर्षित गर्न सक्तछे र जुन युवती सबै भन्दा कामोत्तेजक लाग्दछे त्यही युवतीले विज्ञापन गरेको सामग्री बढी बिक्छ र धेरै नाफा आर्जन गर्न सकिन्छ भन्ने पूँजीपतिको आशयलाई नै निर्णायकहरूले अन्तिम रूप यस्ता प्रतियोगिहरूमा दिने गर्छन् ।
नारीहरूको इज्जत, गरिमा र हैसियतलाई कमजोर पार्ने, अपमान गर्ने, तल्लो स्तरमा खसाल्ने र उनीहरूको परिचयलाई शरीरमा मात्र सीमित गर्ने यस्ता प्रतियोगिताहरूको विरोध नारी समानता र स्वतन्त्रताको पक्षमा रहेकाहरूले गर्नु अस्वाभाविक होइन । उनीहरूको विरोध नै आधुनिकताको नाममा नारी सौन्दर्यलाई शरीर र अनुहारमा सीमित गर्न खोजिएकोमा, बजारमा बेच्ने सामानको अनुकूल सुन्दरतालाई परिभाषित गर्न खोजिएकोमा हो ।
उट्पट्याङ् प्रश्नहरूको उत्तर हाजिरजवाफीका रूपमा दिनुले ‘सोद्देश्य सौन्दर्य’ वा बौद्धिकताको प्रतिनिधित्व गर्दैन । यो वौद्धिकताको उपहास मात्र हो । कुनै व्यक्तिको बौद्धिकताको परीक्षण एकाध मिनेट हुन सक्छ भन्ने ठान्नु बौद्धिक टाटपल्टाइ मात्र हो । जसले आफ्नो छाती, नितम्ब र तिध्राको नाप दुरुस्त पार्न सम्पूर्ण समय लगाउँछ, त्यसले फलाक्ने आदर्श र समाजसेवाको वाचा बकवास बाहेक केही हुनै सक्तैन ।
पूँजीपतिको सामान बिक्रीको साधन बन्दा व्यक्तित्वविकास भएको देख्ने र आफ्नो मानवीय मूल्य आफ्नो यौन आकर्षण एवम् बाहिरी अनुहारमा छ भनेर घोषणा गर्ने प्रतियोगीलाई कसरी सुन्दरी मान्न सकिएला ? एक जना व्यक्तिले कुनै व्यवसाय भेट्टाउनुलाई सम्पूर्ण नारीको विकास ठान्ने दृष्टिकोण पनि एकदमै गलत छ ।
सुन्दरी प्रतियोगिताको अर्काे अति नकारात्मक पक्ष यसले संसारभर फैलाउने सांस्कृतिक आक्रमण र अतिक्रमण समेत हो । ‘विश्वसुन्दरी’, ‘ब्रह्माण्डसुन्दरी’का नाममा हुने गरेका सुन्दरी प्रतियोगिता र तिनकै सिको गर्दै विभिन्न देशमा गरिने सुन्दरी प्रतियोगिताले एकातिर सौन्दर्य र सुन्दर वस्तुका बारेमा गलत र भ्रामक विचारहरू फैलाउने काम गरिरहेका छन् भने अर्कातिर पश्चिमा, त्यसमा पनि खासगरी अमेरिकी उच्चवर्गको खास रूप र मानदण्डलाई सारा संसारमा एक मात्र सौन्दर्य हो भनेर थोपर्ने काम गर्छन् ।
अझ शारीरिक श्रम नगरेको, अनुभवहीन, ठेला नउठेको, दुःख नपाएको, पाउडर, लिपिस्टिकले छाला छोपेको, बच्चा नजन्माएको उन्मत्त यौवन भएको १९ देखि २४ वर्षको नारी शरीर मात्र सुन्दर हुन्छ भन्ने चिन्तन आफैंमा कुरूप र विकृत चिन्तनको परिणाम हो । विशुद्ध क्यारियर र पैसाको थुप्रोद्वारा जीवन सपार्ने गहिरो उपभोक्तावादी चिन्तन सुन्दरी प्रतियोगिताको विशेषता हो । यसले भूमण्डलीकरण गरिएको साम्राज्यवादी संस्कृतिका बेरोकटोकको छाडापन, जीवनको उद्देश्यहीनता, सामाजिक समस्याप्रतिको उदासीनता, चरम आत्मकेन्द्रिततालाई नै प्रश्रय दिने काम गर्छ । यसले जीवनका हरेक पक्ष, मनुष्य, उसको शरीर र मानवतासमेत उपभोग्य वस्तु मात्र देख्छ ।
पूँजीपतिको सामान बिक्रीको साधन बन्दा व्यक्तित्वविकास भएको देख्ने र आफ्नो मानवीय मूल्य आफ्नो यौन आकर्षण एवम् बाहिरी अनुहारमा छ भनेर घोषणा गर्ने प्रतियोगीलाई कसरी सुन्दरी मान्न सकिएला ?
सुन्दरी प्रतियोगिताका पक्षधरहरू आफ्नो देशको, आफ्नो समाजको र आम नेपाली नारीहरूको वास्तविकताप्रति बेवास्ता गरिरहेका छन् । देश वर्गीय, जातीय, लैङ्गिक शोषणमा मात्र होइन, हत्या-हिंसाको चपेटामा समेत छ । देशका नारीहरू सबैभन्दा बढी शोषित र पीडित छन् । उनीहरूले एकातिर संस्कृति र धर्मको नाउँमा स्थापित अन्धविश्वासहरू, रूढिहरू र पुरुषप्रधान रीति र नीतिहरूका विरुद्ध आन्दोलन गरिरहनु परेको छ भने अर्कातिर समानता र स्वतन्त्रताको लडाइँ लडिरहनु परेको छ ।
तर, यी कथित सुन्दरी प्रतियोगिताका आयोजक एवम् कथित सुन्दरीहरू नारीहरूका यस्ता समस्या र आवाजहरूलाई पिठ्यूँ फर्काउने काम गरिरहेका छन् । शान्तिको कामना किन स्वाङ् मात्र हो भने युद्ध समाप्त पार्ने काममा उनीहरूको प्रत्यक्ष सहभागिता र राजनीतिक हस्तक्षेप गर्न कत्ति पनि तयार देखिंदैनन् ।
यसरी सुन्दरी प्रतियोगिताले महिला र पुरुषहरूका साथै सम्पूर्ण मानिसहरूको समानता प्राप्तिको संघर्ष विरोधी संस्कृतिको प्रतिनिधित्व गरेको छ । यसले सबै मानवीय र सामाजिक सम्बन्धहरूलाई व्यापारीकरण गर्ने व्यवस्थामाथि टिकेको शोषणकारी संस्कृतिको प्रतिनिधित्व गरेको छ । त्यस कारण नाफाखोर साहुहरू र कम्पनीहरूको मात्र होइन सुन्दरी प्रतियोगिताका क्रममा तिनीहरूसँग कमिसन खाने र तिनको सेवा गर्ने सरकारको विरोध पनि जरुरी छ । नारीहरूलाई आधुनिकताको नाममा पैसाको कुम्लो थुपार्न जे गर्नु पनि ठीक हुन्छ भन्ने मानसिकता र त्यस्तो चिन्तन राख्ने सामाजिक संघसंस्था एवम् राजनीतिक पार्टीहरूका विरुद्ध आवाज उठाउनु पनि आवश्यक छ ।
सौजन्यः निनु चापागाईं