‘नो भोट’ को व्यवस्था राख्ने कि दलहरू सुध्रने ?

परम्परागत राजनीतिक दलका विरुद्ध स्वतन्त्र उम्मेदवारले जसरी भोट प्राप्त गरेका छन्, त्यसलाई सबै राजनीतिक दलहरूले गम्भीरतासाथ लिनुपर्छ । राजनीतिक दलका क्रियाकलाप, उनीहरूका निर्णयलाई जनता वैधता दिन बाध्य छैनन् भन्ने स्पष्ट पार्न नै जनताले बालेनलाई मत दिएका हुन् । तिमीहरूले आफ्नो पार्टीमा निर्णय गर्न सक्छौ होला, तिमीहरूले आफ्नो परिवारमा निर्णय गर्न सक्छौ होला, तिम्रो गुटमा, कटेरीमा निर्णय गर्न सक्छौ होला तर त्यसको फैसला सुनाउने बेला हामी तिम्रो निर्णयलाई वैध बनाइदिन बाध्य छैनौँ भन्ने यो धेरै ठूलो सन्देश हो ।

समाज संस्कृति महिला

‘सुन्दरी प्रतियोगिता’ भित्र लुकेको कुरूप अनुहार

निनु चापागाईं

सुन्दरी प्रतियोगिताको भित्री तहमा सम्पूर्ण साम्राज्यवादी–पूँजीवादी आर्थिक प्रणाली क्रियाशील रहेको हुन्छ । पूँजीपतिहरूले उत्पादन गरेका सामग्री बढी भन्दा बढी बिक्री गर्नका लागि बजार र बजार विस्तारको आवश्यकता हुन्छ, बजार विस्तारका लागि विज्ञापन गर्नुपर्ने हुन्छ र विज्ञापनका लागि मोडेलको आवश्यकता पर्छ । सुन्दरी प्रतियोगिताको वास्तविक उद्देश्य यही मोडेल उत्पादन गर्नु मात्र हो ।

राजनीति समाज

बालेनः बेथितिको अभिव्यक्ति

कृष्ण खनाल

पार्टीहरूले आफू खुसी खल्तीबाट सुटुक्क निकालेर उम्मेदवार दिँदैमा मतदातालाई त्यो मन्जुर छैन । अघिल्लो चुनावमै देखिएको संकेतलाई यस पटकसमेत दलहरूले नमान्दा देखिएको परिणाम हो यो । त्यसैले मतदाता झनै आक्रोशित भए । बालेनले जितेपछि मात्र अरुले हारे भन्ने अवस्था रहेन । यसबाट ठूला पार्टीहरूले सिक्नु पर्नेछ । अहिले सामान्य पहिरो आएको हो, दलहरू सिक्न तयार नहुने हो भने भविष्यमा कुनै पनि बेला गम्भीर पहिरो जान सक्छ ।

राजनीति समाज विज्ञान-प्रविधि

मोबाइल अर्थात् खल्तीमा बोकिएको आधुनिक जासुस

माेहनलाल शर्मा

आजको युगको सबैभन्दा ठूलो व्यवसाय भनेकै डेटाको हो । यसमा सबैको चासो छ । फोनमा हामीले जुन एप्स प्रयोग गर्छौँ, त्यसका माध्यमबाट विभिन्न कम्पनीहरूले सूचना संकलन गरिरहेका हुन्छन् र त्यसको प्रयोग विज्ञापनका लागि गरिन्छ । त्यसैले बजारको दृष्टिकोणमा प्रत्येक फोन नम्बर एउटा उपभोक्ता हुन् र उपभोक्ताको रुचि केमा छ भन्ने डेटाको निकै ठूलाे माग छ ।’

राजनीति समाज विज्ञान-प्रविधि

भारतमा कृत्रिम बौद्धिकता : सम्भावना कति ?

कृष्ण सुनुवार

अहिले भारत प्रविधिमा लगानी गर्नका लागि केही हदसम्म आर्थिक अभावका कारण पछि परेको देखिन्छ । यस्तो समस्याका बाबजुद अनुसन्धानको क्षेत्रमा ऊ चीन र अमेरिकाको स्तरमा पुगी नै सकेको छ । तर, उद्यमका क्षेत्रमा हुनुपर्ने आर्थिक लगानी उत्तरी छिमेकी मुलुक चीनको तुलनामा साह्रै न्यून छ । जसरी चीनमा समाजको तल्लो तहदेखि नै यो क्षेत्रमा क्रान्ति भइरहेको छ, भारत र विशेषगरी दक्षिण एसियामा त्यो अवस्था देखिँदैन ।

समाज महिला मधेस-थरुहट

महिला आन्दोलनलाई पुनःपरिभाषित गर्नु पर्नेछ

प्रणेता

दलहरू मुख्यतः महिलाको नेतृत्व स्विकार्न नसक्ने, त्यसमा पनि सीमान्तकृत महिलाको प्रनिनिधित्व झनै स्विकार्न नसक्ने स्थितिमा छन् । बरु उनीहरू आफ्ना आसेपासेलाई स्थान दिन रुचिकर देखिन्छन् । यी सबै दलहरूको साझा मनोविज्ञान हो ।

समाज साहित्य सम्पादकको रोजाइ

साहित्यमा राजनीति

भूपाल राई

नेपालमा मुख्यतः तीन खाले साहित्य/कलाकर्मीहरू भेटिन्छन् । पहिलो, संस्थापन पक्षीय साहित्यकार, जसले स्थापित सत्ता र मुल्यको सेवा गर्छन् तथा साहित्यको नाममा ठाडो हिसाबले शासकीय राजनीति गर्छन् । दोस्रो, प्रतिपक्षीय साहित्यकार, जसले शासन सत्ताले लादेको सबै खाले वञ्‍चिती र उत्पीडनका विरुद्धमा कलम चलाएर अर्को ढंगको राजनीति गर्छन् । तेस्रो, शुद्धतावादी साहित्यकार, जो विशुद्ध कलाको जिकिर गर्छन् । उनीहरू त्यस्ता शुद्धतावादी साहित्यकार हुन्, जसले साहित्यमा राजनीति लेख्‍नु हुँदैन भनेर उठ्दै गरेको मुक्ति र विद्रोहको स्वरलाई दबाउन सबभन्दा ठूलो राजनीति गर्छन् । यसरी हरेक कित्ताका साहित्यकारले आ-आफ्नो पक्षको राजनीति गरिरहेका हुन्छन् ।

राजनीति समाज

नयाँ क्षितिज खोज्‍न हाम्रै दृष्टि चाहिएको छ

नरेश ज्ञवाली

जब-जब कुनै आन्दोलनले विभेदकारी संरचनालाई भित्रसम्म हल्लाउँछ, त्यसपछि त्यो असफल किन हुन्छ भन्‍ने प्रश्‍नमा हामी घोत्लिनु पर्नेछ । विगतदेखि वर्तमानसम्म यस्ता प्रयासहरू नभएका होइनन् तर ती पर्याप्त छैनन् भन्‍न सकिन्छ । कुनै प्रयास सफल नहुँदैमा त्यो त्याज्य प्रयोग हो भन्‍न त मिलेन, तर समीक्षा जरुरी छ ।

राजनीति समाज आदिवासी-जनजाति जनस्वास्थ्य

कोरोनाकालीन राज्यको ऐनामा डोल्पोपाको अनुहार

टासी टेवा

जात र जातिको असमान सम्बन्धका कारण सहरमा बहुआयामिक समस्याले जन्म लिन्छ भन्‍ने निष्कर्ष सोनामले भोगेका भोगाइबाट थाहा हुन्छ । साथै, पुँजीवादी संरचनाले आदिवासी जनजाति महिलामध्ये खासगरी हिमाली समुदायका महिलालाई कसरी बहिष्‍करणमा पारेर शोषण गर्दोरहेछ भन्‍ने यसले थप उजागर गर्छ । यसबाट के बुझ्‍न सकिन्छ भने ब्राह्मणवादी राज्यसत्ताले कोरोनाकालमा हिमाली महिला र उनीहरूको स्वास्थ्यमा थप हिंसा थोपरेको छ । सरसर्ती हेर्दा कोरोनाकालमा विगतको तुलनामा सामाजिक, राजनीतिक तथा आर्थिक खाडलहरू झनै बढेको देखिन्छ ।

समाज गरिबी

यलुङखोलेलाई चिन्‍नु हुन्छ ?

सरोज खतिवडा

अहिले दोबाटो–दोबाटोमा मन्दिर बनेका छन् । गाउँपालिका र वडाले पनि मन्दिरमा मनलाग्दी लगानी गरेका छन् । यलुङखोले यी मन्दिर बनाउँदा ढुंगा, बालुवा र माटो बोक्छन् । अरु काम पनि गर्छन् । मन्दिर पूरा हुन्छ । देउता भन्दै निर्जिव पत्थरलाई भित्र राखिन्छ तर यलुङखोलेलाई बाहिर राखिन्छ । उनी त्यहि पत्थर बाहिरबाटै ढोग्छन् र हिँड्छन् । यहाँ मानिसहरू आत्मामा पनि ढुंगा राख्छन् र मन्दिरमा पनि ।

समाज आदिवासी-जनजाति

नेवाः एकता दिवसको पहेली

छम गुरुङ

नेपालमा उत्पीडित राष्ट्रका राजनीतिकर्मीहरू प्रायः राज्य नियन्त्रक प्रभुत्वशाली वर्ग समुदायका पार्टी अधीनस्थ हुने गरेको छ । यद्यपि, संविधानसभामा दबाब सिर्जना गर्न नेवाः राष्ट्र ‘नेवाः प्रदेश’ का लागि मोर्चाबद्ध भएर उभियो ।

समाज

न्यायाधीश महोदय, मुर्दा मौनता तोड्नुस् !

नरेश ज्ञवाली

सामान्य मानिसले पनि बुझ्‍न सक्दछ कि अर्बौँको राजस्व छली आन्तरिक राजस्व विभाग, कम्पनी रजिस्ट्रारको कार्यालय र बिचौलियाबीचको लेनदेनको परिणाम हो । यही सत्य राजस्व विभागको अनुसन्धानबाट पनि खुलेको छ । वास्तविक दोषीलाई उन्मुक्ति दिँदै कागजी दोषीलाई जेलको छिँडीमा पठाउने हदको मत्स्यन्यायमा हाम्रो न्यायपालिकाले विश्‍वास गर्दैनन् भन्‍ने विश्‍वासलाई कायम राख्नु न्यायालयको धर्म हो ।

समाज

जनगणनाको राजनीतिक रङ

प्रणेता

जनगणनाको सम्पूर्ण तथ्याङ्क आउन करिब एक वर्ष लाग्‍नेछ । विभाग अहिले तथ्याङ्क विश्लेषणमा व्यस्त छ । तर, ज्ञान उत्पादनमा व्यापक प्रयोग हुने जनगणनाको तथ्याङ्क विश्‍वसनीय र भरपर्दो होला ? शंका गर्ने प्रशस्त आधार निर्माण भइसकेको छ ।

समाज

नेपालगञ्‍जमा हराएको न्याय काठमाडौंमा भेटिएला ?

प्रणेता

नेपालगञ्‍जमा हराएको न्याय काठमाडौंमा खोज्‍न आएका भुइँमहिलाहरूको टोलीले शक्ति संरचनाको यथार्थलाई उजागर गरिदियो । साथसाथै प्रतिरोधको शक्ति पनि स्थापित गरिदियो । शक्तिको अन्यायपूर्ण सन्तुलनलाई न्यायपूर्ण सन्तुलनमा बदल्न प्रतिरोधले अर्थ राख्छ । झट्ट हेर्दा सिंहदरबारसँग गुहार माग्‍न आएजस्तो देखिए पनि, यी जुझारु महिलाहरूको प्रतिरोधले सिंहदरबारको केन्द्रीकृत सत्तालाई चुनौती पेश गरेको छ ।

समाज

मरे चिहान, बाँचे घर

सबिन निङ्लेखु लिम्बु

रहर, कर या डरले नै किन नहोस्, सुकुम्बासी जीवन दैनिकीले सिकाएको पाठ भनेको, माग र मुद्दा नछोड्ने हो । भूमिहीन सुकुम्बासीले देख्‍ने उन्मुक्ति भनेको 'घर' मा हो । यस्तो घर, जसलाई भावनात्मक मात्र होइन, कानुनी हिसाबले पनि आफ्नो भन्‍न सकियोस् । आफ्नो मान्‍न सकियोस् । सूत्र संरचनाभित्रै छ । उल्झनको सुल्झन संरचनाभित्रबाट खोजिएको छ ।

समाज

नागरिक आन्दोलन : एक चर्चा, एक चुनौती

सन्तोष परियार

नागरिक समाज र नागरिक अभियानको एउटा रूप नेपालमा राणाकालको उत्तरार्धदेखि नै उपस्थित थियो । राजनीतिक एवं समाजिक मुद्दासहितको नागरिक समाज भने २०४६ पछि नै मुखरित भएको हो । ०६२/०६३ को दोस्रो जनआन्दोलन र त्यसमा नागरिक समाजले खेलेको प्रभावकारी भूमिकाका कारण आज नागरिक आन्दोलनले व्यापकता र चुनौती दुवै पाएको छ ।