नेपालको महिला आन्दोलनबाट पनि संसारले सिक्न सक्ने धेरै कुरा छन् । नेपाली महिला अभियन्ताका अथक संघर्ष र साहसबाट संसारका जुनसुकै देशका महिला आन्दोलनले सिक्न सक्छन् र नेपालबाट प्रेरणा र उत्साह लिन सक्छन् । बढी सुविधा भएका देशका महिला आन्दोलने नेपालबाट के पनि सिक्न सक्छन् भने अति अप्ठ्यारो परिवेशमा पनि काम अगाडि बढाउने सम्भावना हुन्छ । त्यसैगरी नेपाललाई सुधार्छु भन्दै आउने दाताका संस्था र कर्मचारीले नेपाली श्रमजीवी महिला अभियन्ताबाट धेरै सिक्न सक्छन् ।
आईसल्याण्डको इतिहासमा त्यो दिन ‘द लङ फ्राइडे’ का नामले अंकित छ । देशका सबै सुपरमार्केटमा बनिबनाउ अर्थात प्याकिङ खाना सकियो । कार्यालयहरू आ-आफ्ना बाबासँग आएका केटाकेटीले भरिए । ती सबै बाबाहरू केटाकेटीसँग शान्त रहन हारगुहार गरिरहेका थिए । समग्र देश अस्तव्यस्त हुन पुग्यो ।
सुन्दरी प्रतियोगिताको भित्री तहमा सम्पूर्ण साम्राज्यवादी–पूँजीवादी आर्थिक प्रणाली क्रियाशील रहेको हुन्छ । पूँजीपतिहरूले उत्पादन गरेका सामग्री बढी भन्दा बढी बिक्री गर्नका लागि बजार र बजार विस्तारको आवश्यकता हुन्छ, बजार विस्तारका लागि विज्ञापन गर्नुपर्ने हुन्छ र विज्ञापनका लागि मोडेलको आवश्यकता पर्छ । सुन्दरी प्रतियोगिताको वास्तविक उद्देश्य यही मोडेल उत्पादन गर्नु मात्र हो ।
पाठ्यक्रममा राष्ट्रवादको धङधङी चिर्ने गरी सामग्री नै छैनन् । समावेशिताको मुद्दामा राष्ट्रिय बहस भइरहँदा एकातर्फ महिलाको प्रतिनिधित्व र त्यसमा पनि सीमित समुदायको वर्चश्व कसरी तोड्ने भनेर आवाज उठेको छ । तर, पाठ्यक्रममा यी विषय कहीँ उल्लेखित छैनन् । लैङ्गिक अध्ययन विभागमा पढाउने सामग्रीको अभाव भएको विषय विगत दुई दशकदेखि उठिरहेको छ । नेपालमा केही काम नभएको होइन तर त्यसलाई स्विकार्ने सन्दर्भमा खोई केले रोकेको छ ? डेभिड गेल्नरले यिनै कथा लेखिदिए पाठ्यक्रमको विषय बन्ने तर नेपाली महिलाले लेखे पाठ्यक्रम बनाउन हिचकिचाउनुले गम्भीर प्रश्नतर्फ इंगित गरिरहेको छ ।
पितृसत्तात्मक सामाजिक व्यवस्थाले शक्तिहीन तुल्याएका महिलालाई राज्यका सबै निकायमा पुर्याउन स्थानीय तहका संरचनामा पनि महिला अनिवार्य हुनुपर्ने अवधारणा राजनीतिक दलहरूले नै अघि सारेका थिए । तर, उनीहरू नै त्यसबाट पछि हट्दै गएका छन् ।
ती सबै विनम्र, मिलनसार, सहयोगी, न्यायप्रेमी तथा कठोर र जल्लाद पुरुषहरूप्रति मेरो प्रश्न छ- तपाईं कस्तो समाज चाहनुहुन्छ ? के तपाईंहरू एक-एक महिलाको बलात्कार गरेर आफ्नो विजयको पताका फहराउने समाज चाहनुहुन्छ ? वा आफ्ना छोरी, चेली र आमाहरूले उन्मुक्त सास फेर्दै गरेको समाज चाहनुहुन्छ ? निर्णय तपाईंहरूको हातमा छ किनभने अपवादबाहेक सबै बलात्कारी पुरुष हुन् ।
दलहरू मुख्यतः महिलाको नेतृत्व स्विकार्न नसक्ने, त्यसमा पनि सीमान्तकृत महिलाको प्रनिनिधित्व झनै स्विकार्न नसक्ने स्थितिमा छन् । बरु उनीहरू आफ्ना आसेपासेलाई स्थान दिन रुचिकर देखिन्छन् । यी सबै दलहरूको साझा मनोविज्ञान हो ।
ब्राम्हणवादी सत्ताको मूल सिद्धान्त भनेकै पवित्रता हो । यो पवित्रताले ब्राम्हणवादी समाजका सदस्यको जीवनका सबै आयामलाई नापजोख गरेर नियमन गर्छ । अर्थात् विवाह, यौनिकता, पेसा, खान्की, कला-संगीत, हिँडाइ, बसाइलगायतका सबै अवयवमा पवित्रता आन्तरीकृत हुन्छ । यही पवित्रताले पुरुष एवं महिलाको यौनिकतालाई नियन्त्रण गर्छ, जहाँ पवित्रताको कठोर नियमन महिलामाथि मात्रै लागू गरिन्छ ।
पितृसत्ताले बनाएको आफूअनुकूलको संस्कृति र त्यस संस्कृतिले निर्माण गरेको भाषा लैङ्गिक रूपले विभेदकारी देखिन्छन् । जसरी हाम्रा सांस्कृतिक मूल्य मान्यताले पुरुषलाई पहिलो दर्जाको सर्वश्रेष्ठ बनाएको छ र नारीलाई दोस्रो दर्जाको सहायक बनाएको छ, त्यसैगरी भाषिक संरचनाको निर्माण र भाषिक व्यवहारको प्रयोग गरिएको छ ।
समाज पितृसत्तात्मकतातर्फ उन्मुख हुनथालेपछि पुरुषहरूले नारी जातिलाई बिस्तारै घरभित्र बज्यार्दै ल्याए र "शक्तिहीन र क्षमताहीन छस्" भनी बिस्तारै हेप्दै , शोषण गर्दै ल्याए । नारी जाति क्रमशः परास्त हुँदै आए अन्धविश्वास रूढि र संस्कारहरूमा साँघुरो भएर अस्तित्व धान्दै आए आत्मविश्वासहरू चिहान पार्दै आए ।
त्रिभुवन विश्वविद्यालयको मानविकी तथा समाजशास्त्र विभागमा झण्डै तीन दशकदेखि प्राध्यापनरत प्राध्यापक डा. बिन्दु पोखरेल महिला अधिकारको क्षेत्रमा प्रखर आवाजका रूपमा स्थापित छिन् । पोखरेलसँग ‘जेन्डर स्टडिज’ मा खारिएको अनुभव छ । उनको सहलेखनमा ‘लैङ्गिक अध्ययन’ नामक पुस्तक प्रकाशित छ । उनै पोखरेलसँग चेतलुङका लागि प्रणेताले गरेको कुराकानीको सम्पादित अंश ।
निकै कम संख्याका पीडितले दुर्व्यवहारसम्बन्धी उजुरी गर्ने भएकाले लैंगिक हिंसाका वास्तविक तथ्यांक उतार्नुु नेपालजस्तो मुलुकमा अझै पनि ठूलो चुनौती छ । यसका मुख्य कारण लैंगिक हिंसासँग जोडिने लान्छना हो अर्थात् हिंसामा महिला र बालिकाहरूलाई नै दोषी ठान्ने प्रवृत्ति र पारिवारिक ‘प्रतिष्ठा’ ठूलो तगारो देखिन्छ ।
महिलाको जमघट, छलफल, विमर्शलाई फगत ‘आइमाई गन्थन’ को बिल्ला लाग्ने गरेकै थियो । महिलाले महिलाकै खुट्टा तान्छन् भन्ने ‘स्टेरियोटाइप्स’ बदल्न र तोड्न पनि आह्वानको आह्वानहरूले गहिरो अर्थ राख्छन् ।
लैंगिक विभेदलाई प्रत्यक्ष शब्दमा त अन्त्य गर्ने नै भनिएको छ । संविधानको धारा १८ मा व्यवस्था गरिएको समानताको हकमा राज्यले कुनै पनि आधारमा नागरिकलाई भेदभाव नगर्ने उल्लेख छ । त्यसैगरी धारा १० मा कुनै पनि नागरिकलाई नागरिकताको हकबाट वञ्चित नगरिने वचन दिइएको छ । तर, लिङ्गको आधारमा नागरिकतामा विभेद नगरिने कुरामा संविधान वचनबद्ध छैन । वास्तवमा संविधानबाटै सुरु हुन्छ, महिलाको हकमा प्रत्यक्ष विभेद र असमानता ।
यो महिला जागरणको युग हो । हामी यो असङ्ख्य शारीरिक र मानसिक शोषणबाट जन्मिएका असंगतिहरूलाई निराकरण गरेर हाम्रो जीवनलाई सुगम, यसो भनौं तनाउमुक्त बनाउन सक्छौँ । यसतर्फ हामीले सचेत हुनैपर्छ । महिला मुक्तिको निम्ति सचेत अथवा प्रगतिशील धारणामा विश्वास राख्ने महिलाहरूले अरूलाई सिकाउने नाराबाट मात्र होइन, आफ्नो व्यक्तिगत जीवनबाट पनि आन्दोलन सुरू गर्नुपर्छ ।
_medium.jpg)
