तिब्बतको पहिलो यात्रा गरेर फर्केपछि मित्रहरूको आग्रहमा ‘तिब्बत में सवा वर्ष’ भन्ने लेखेँ । त्यसपछि त यात्राहरूकै सिलसिला १९३८सम्म चलिरह्यो र त्यसका बारेमा लेख्ने काम पनि गरिरहेँ । यात्राबारे लेख्दा-लेख्दै सन् १९३५ अथवा १९३४ मा केही वास्तविक घटनामा आधारित रहेर कथा लेख्ने इच्छा जाग्यो र एक-एक गरेर मैले ती कथाहरू लेख्दै पत्रिकामा पठाउँदै गरेँ । ती सबै कथाहरू ‘सतमी के बच्चे’ नाममा संग्रहित छन् ।
हिन्दी लेखिका गीताञ्जली श्रीको उपन्यासले हालै अन्तर्राष्ट्रिय बुकर पुरस्कार हात पारेको छ । हिन्दी भाषामा लेखिएको यो पहिलो पुस्तक हो, जसले बुकर पुरस्कारको सम्मान पायो । उनको उपन्यास ‘रेत समाधि’ को अंग्रेजी अनुवाद चिरपरिचित अनुवादक डेजी रकवेलले ‘टुम अफ स्यान्ड’ नाममा अनुवाद गरेकी छन् । उनै गीताञ्जलीसँग पुरस्कार, साहित्य र समाजका बारेमा गरिएको विशेष कुराकानी ।
नेपालमा मुख्यतः तीन खाले साहित्य/कलाकर्मीहरू भेटिन्छन् । पहिलो, संस्थापन पक्षीय साहित्यकार, जसले स्थापित सत्ता र मुल्यको सेवा गर्छन् तथा साहित्यको नाममा ठाडो हिसाबले शासकीय राजनीति गर्छन् । दोस्रो, प्रतिपक्षीय साहित्यकार, जसले शासन सत्ताले लादेको सबै खाले वञ्चिती र उत्पीडनका विरुद्धमा कलम चलाएर अर्को ढंगको राजनीति गर्छन् । तेस्रो, शुद्धतावादी साहित्यकार, जो विशुद्ध कलाको जिकिर गर्छन् । उनीहरू त्यस्ता शुद्धतावादी साहित्यकार हुन्, जसले साहित्यमा राजनीति लेख्नु हुँदैन भनेर उठ्दै गरेको मुक्ति र विद्रोहको स्वरलाई दबाउन सबभन्दा ठूलो राजनीति गर्छन् । यसरी हरेक कित्ताका साहित्यकारले आ-आफ्नो पक्षको राजनीति गरिरहेका हुन्छन् ।
हजार वर्षपछि नै किन नहोस्, निष्पक्षताको मानक नबनेका इतिहासहरूको कमजोरी र पक्षधरताप्रति समयले निर्मम प्रश्नहरू गर्नेछ र एक पक्षीय बनिबनाउ इतिहासले समयको कठघरामा उभिएर एक दिन जवाफ दिनै पर्छ । त्यही पछिल्लो मान्यताको जगमा उभिएको निर्मम प्रश्न हो, ‘डायरीमा रामप्रसाद राई’ ।
डेगेन्द्रहरू गुमनाम छन् । यसको मुख्य कारण अहिलेका कम्युनिस्ट भनाउँदा हर्ताकर्ता नेताहरूको षड्यन्त्र हो । सहयोद्धाहरूलाई नेतृत्व पंक्तिका नेताहरूले ‘ट्रिक’ मात्र गरिरहे । भुइँका मान्छे अगाडि ल्याउनलाई कम्युनिस्ट आन्दोलन भएको हो । माथि उठाउनु त कहाँ–कहाँ उल्टै भुइँमान्छेहरूलाई भुइँमै कुल्चेर राखे । तिनैमध्ये एक हुन्– डेगेन्द्र राजवंशी पनि । त्यही कुल्चिएर राख्नुको दुष्परिणाम हो, आत्महत्या ।
वास्तवमा मुन्धुम साहित्य आन्दोलन धेरै अघिदेखि सिरिजंगा, फाल्गुनन्द, इमानसिंह चेम्जोङ, पीएस मुरिङला, वैरागी काइँला आदिले अघोषित रूपमा चलाउँदै आएको आन्दोलन हो । तर, त्यही आन्दोलनलाई घोषित रूपमा एक ढाँचा (Frame) मा ढालेर अघि बढाउनु अपरिहार्य भएको महसुस गरेर यो अवधारणा–पत्र लिपिबद्ध गरिएको मात्र हो, जसलाई थपघट गर्दै र खार्दै बदलिँदो भविष्यमा समय सापेक्ष बनाउँदै लैजानु पर्दछ ।
‘नेपालको पहिलो महिला प्राज्ञ होस् या अहिलेका उपकुलपति गुरुङ समुदायबाटै छन् । तर, उहाँहरू मात्रै होइनन्, नेपाली साहित्यमा आफ्नो छुट्टै लेखकीय पहिचान बनाएका गुरुङ लेखकहरू जहिल्यै आफू एक्लै हिँड्नुभयो । उहाँहरूले आफ्नो समुदायमा नयाँ पुस्ता जन्माउने र तिनलाई डोर्याउने काम कहिल्यै गर्नुभएन । कम्तीमा उहाँहरूमा इमानसिंह चेम्जोङको जस्तै सोच आएको भए गुरुङ समुदाय धेरै अगाडि बढिसकेको हुन्थ्यो ।’
राष्ट्रिय जनावरको देशमा ती तमाम जनावरहरूप्रति म उत्तिकै उदार बन्न सक्छु सिवाय एउटा खतरनाक शब्द जसको कारणले ‘अराष्ट्रिय’ भइरहन म अभिशप्त छु म त्यही शब्द खारेज गर्न चाहन्छु ।
समय चेतना र अवस्था बिसे नगर्चीको भन्दा निकै अगाडि बढिसकेको छ । तैपनि अग्रगामी परिवर्तनका आन्दोलनमा अझै पनि कैयौं बौद्धिक तप्काले बिसे नगर्चीलाई नायकको मानक बनाइरहेकै छन् । त्यसैले अढाई सय वर्षअगाडिका बिसे नगर्चीलाई आजको कसीमा जाँच्नै पर्ने हुन्छ ।
